Bilimsel araştırmalarda kimi zaman araştırmacılar, çalıştıkları konunun çok az incelendiğini, mevcut literatürde yeterli model veya ölçek bulunmadığını fark ederler. Böyle durumlarda öncelikle olgunun doğasını anlamak, katılımcıların deneyimlerini derinlemesine keşfetmek ve bu bilgilerden hareketle ölçülebilir bir yapı oluşturmak gerekir. İşte bu noktada keşfedici sıralı (exploratory sequential) karma yöntem tasarımı devreye girer.
Keşfedici sıralı tasarımda, süreç nitel veri toplama ile başlar. Araştırmacı, katılımcıların deneyimlerini, düşüncelerini, algılarını ve bağlamsal etkenleri analiz ederek kavramsal bir çerçeve geliştirir. Ardından bu çerçeve, nicel bir ölçek, anket veya ölçüm aracı haline getirilir ve geniş bir örneklem üzerinde test edilir. Böylece araştırmacı, önce keşif yapar, sonra da keşfin güvenilirliğini sayısal verilerle sınar.
Tez yaptırma sürecinde keşfedici sıralı tasarım, özellikle yeni bir ölçek geliştirme, yeni bir kavramı tanımlama, az çalışılmış bir alanı keşfetme ya da yeni bir kuramsal model oluşturma ihtiyacı olduğunda tercih edilmektedir. Eğitimden psikolojiye, sosyolojiden işletmeye kadar birçok alanda bu tasarım, derinlikli ve özgün tezler ortaya çıkarmaktadır.
Bu yazıda, tez yaptırma sürecinde keşfedici sıralı karma yöntem tasarımı, tanımı, özellikleri, aşamaları, avantajları, sınırlılıkları, disiplinler arası uygulama örnekleri ve başarılı uygulama için stratejik ipuçları detaylı şekilde ele alınacaktır.
1. Keşfedici Sıralı Tasarımın Tanımı
Keşfedici sıralı karma yöntem, araştırmanın nitel aşama ile başladığı, ardından bu bulguların nicel yöntemlerle test edilerek genellenebilir hale getirildiği bir tasarımdır.
2. Temel Özellikleri
-
Nitel veri önceliklidir.
-
Nicel veri, nitel bulguların geçerliliğini sınamak için toplanır.
-
Süreç aşamalıdır; önce nitel, sonra nicel.
-
Yeni kavramların, ölçeklerin veya modellerin geliştirilmesi için idealdir.
3. Hangi Durumlarda Tercih Edilmeli?
-
Literatürde yeterli bilgi bulunmuyorsa.
-
Yeni bir olgu keşfedilmek isteniyorsa.
-
Yeni ölçek veya ölçüm aracı geliştiriliyorsa.
-
Mevcut teoriler konuyu açıklamada yetersizse.
4. Araştırma Sorularına Örnekler
-
“Üniversite öğrencileri dijital bağımlılığı nasıl deneyimliyor?”
-
“Göçmenlerin toplumsal uyum süreçleri hangi faktörlerden etkileniyor?”
-
“Yeni girişimcilerin karşılaştığı zorluklar nasıl sınıflandırılabilir?”
5. Araştırma Süreci Aşamaları
-
Nitel aşama: Görüşme, odak grup veya gözlem yoluyla veri toplama.
-
Nitel analiz: Kodlama, tematik analiz, kavramsal çerçeve oluşturma.
-
Nicel aşama: Nitel bulgulara dayalı ölçek geliştirme veya anket uygulama.
-
Nicel analiz: Faktör analizi, güvenirlik–geçerlik testleri, istatistiksel analizler.
-
Bütünleştirme: Nitel bulgularla nicel doğrulamaların karşılaştırılması.
6. Veri Toplama Teknikleri
-
Nitel: Derinlemesine görüşmeler, odak grup tartışmaları, günlükler.
-
Nicel: Ölçek geliştirme, anket uygulamaları.
7. Veri Analizi Teknikleri
-
Nitel: İçerik analizi, tematik analiz.
-
Nicel: Keşfedici faktör analizi (EFA), doğrulayıcı faktör analizi (CFA), güvenirlik testleri, korelasyon.
8. Avantajları
-
Yeni kavramların ve ölçeklerin geliştirilmesini sağlar.
-
Derinlemesine keşif ile genellenebilir sonuçları birleştirir.
-
Tezlere özgünlük katar.
-
Literatürde boşlukları doldurur.
9. Sınırlılıkları
-
Zaman alıcı ve karmaşıktır.
-
Ölçek geliştirme süreci uzmanlık gerektirir.
-
Araştırmacının hem nitel hem nicel yöntem bilgisine hakim olması gerekir.
10. Güvenirlik İçin Önlemler
-
Katılımcı doğrulaması yapılmalı.
-
Ölçek geliştirmede uzman görüşü alınmalı.
-
Nicel analizlerde istatistiksel güvenirlik testleri yapılmalı.
11. Uygulamalı Örnek 1: Eğitim
Araştırma: “Dijital bağımlılık ölçeği geliştirme.”
-
Nitel: 30 öğrenciyle görüşme.
-
Nicel: 500 öğrenciye ölçek uygulanması.
-
Bulgular: 4 faktörlü geçerli ve güvenilir ölçek geliştirildi.
12. Uygulamalı Örnek 2: Psikoloji
Araştırma: “Umudu ölçme ölçeği geliştirme.”
-
Nitel: 20 bireyle görüşme.
-
Nicel: 400 bireye ölçek uygulama.
-
Bulgular: 3 boyutlu bir yapı ortaya çıktı.
13. Uygulamalı Örnek 3: Sağlık
Araştırma: “Hemşirelerin mesleki stres faktörleri.”
-
Nitel: 15 hemşire görüşmesi.
-
Nicel: 200 hemşireye anket.
-
Bulgular: İş yükü, yönetim desteği ve mesleki roller ana temalar oldu.
14. Uygulamalı Örnek 4: Sosyoloji
Araştırma: “Göçmenlerin uyum stratejileri.”
-
Nitel: 25 göçmen görüşmesi.
-
Nicel: 350 göçmen anketi.
-
Bulgular: Dil becerisi, sosyal ağlar ve iş gücü katılımı uyum sürecini belirledi.
15. Uygulamalı Örnek 5: İşletme
Araştırma: “Yeni girişimcilerin zorluk algısı.”
-
Nitel: 12 girişimciyle görüşme.
-
Nicel: 250 girişimci anketi.
-
Bulgular: Finansman, müşteri bulma, bürokratik engeller öne çıktı.
16. Türkiye’de Keşfedici Sıralı Tasarım Kullanımı
Türkiye’de özellikle eğitim ve psikoloji alanında ölçek geliştirme çalışmalarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıca sosyoloji ve işletme alanındaki yeni kavram keşiflerinde de tercih edilmektedir.
17. Etik Boyutlar
-
Katılımcılar sürecin iki aşamalı olduğu konusunda bilgilendirilmelidir.
-
Veriler gizli tutulmalı, gönüllülük esas alınmalıdır.
-
Ölçek geliştirme sürecinde kültürel hassasiyet gözetilmelidir.
18. Yaygın Hatalar
-
Nitel bulguları yüzeysel bırakmak.
-
Ölçek geliştirmede istatistiksel testleri ihmal etmek.
-
Nicel veriyi yalnızca betimsel analizlerle sınırlamak.
19. Kontrol Listesi
-
Araştırma problemim keşif gerektiriyor mu?
-
Katılımcılar deneyimi yaşamış kişiler mi?
-
Ölçek geliştirmede uzman desteği aldım mı?
-
Nicel analizlerde geçerlik–güvenirlik testleri yaptım mı?
20. Stratejik İpuçları
-
Nitel aşamada zengin veri toplayın.
-
Kavramları net biçimde tanımlayın.
-
Nicel aşamada geniş örneklem seçin.
-
Bulgularınızı literatürle karşılaştırın.
Sonuç
Tez yaptırma sürecinde keşfedici sıralı karma yöntem tasarımı, yeni kavramları, olguları ve ölçüm araçlarını geliştirmek için güçlü bir yaklaşımdır. Önce nitel aşamada derinlemesine keşif yapılır, ardından bu bulgular nicel yöntemlerle sınanarak güvenilirlik ve genellenebilirlik sağlanır.
Eğitim, psikoloji, sosyoloji, sağlık ve işletme gibi birçok alanda araştırmacılara özgünlük ve derinlik kazandıran bu yöntem, doğru uygulandığında literatüre önemli katkılar sunar. Yanlış uygulandığında ise yalnızca yüzeysel gözlemler ve geçersiz ölçümlerle sınırlı kalır. Dolayısıyla yöntemi seçen araştırmacıların planlama, disiplin ve metodolojik bilgi açısından güçlü olmaları gerekir.