Modern bilimsel araştırmalar yalnızca olguları açıklamakla kalmaz, aynı zamanda toplumsal, kurumsal ve bireysel sorunlara çözüm üretmeyi de hedefler. Bu noktada, araştırmanın doğrudan uygulama ve dönüşümle ilişkilendirildiği yöntemlerden biri eylem araştırmasıdır. Eylem araştırması, bir problemi tanımlamayı, çözüm önerileri geliştirmeyi, uygulamayı ve sonuçları değerlendirerek tekrar yeni bir döngü başlatmayı içeren katılımcı, döngüsel ve uygulamaya dayalı bir yöntemdir.
Tez yaptırma sürecinde eylem araştırması, özellikle eğitim bilimleri, sağlık bilimleri, sosyal hizmetler, işletme yönetimi ve toplumsal kalkınma projelerinde tercih edilmektedir. Çünkü bu yöntem, araştırmacıyı yalnızca gözlemci değil, aynı zamanda sürecin aktif bir katılımcısı haline getirir. Öğrencilerin ya da araştırmacıların, sahada yaşanan gerçek sorunlara çözüm geliştirmesi ve bu çözümleri bilimsel bir sistematikle raporlaması mümkün olur.
Ancak eylem araştırması, klasik deneysel ya da betimsel yöntemlerden farklı olarak, sürekli geri bildirim, işbirliği ve döngüsel süreç gerektirir. Bu da araştırmacı açısından hem avantajlı hem de zorlayıcıdır. Bu yazıda, tez yaptırma sürecinde eylem araştırmasının seçimi, aşamaları, avantaj ve sınırlılıkları, disiplinlerarası uygulama örnekleri ve başarı için stratejik ipuçları ayrıntılı biçimde incelenecektir.
1. Eylem Araştırmasının Tanımı
Eylem araştırması, araştırmacı ile katılımcıların işbirliği içinde bir problemi tanımladığı, çözüm önerileri geliştirdiği, uyguladığı ve elde edilen sonuçları değerlendirerek yeni bir döngü başlattığı araştırma yaklaşımıdır.
2. Eylem Araştırmasının Özellikleri
-
Döngüsel süreçlere dayanır (planla–eyle–gözle–değerlendir).
-
Katılımcıların aktif katılımı esastır.
-
Uygulamaya dönük ve çözüm odaklıdır.
-
Esnek, bağlama uyarlanabilir bir yapıya sahiptir.
3. Ne Zaman Tercih Edilmeli?
-
Pratik bir soruna çözüm geliştirmek istendiğinde.
-
Katılımcıların sürece aktif katılması önemli olduğunda.
-
Süreç odaklı ve uygulamalı araştırmalarda.
4. Araştırma Sorularına Örnekler
-
“İlkokul öğrencilerinin okuma alışkanlıklarını geliştirmek için hangi etkinlikler etkilidir?”
-
“Bir hastanede hemşirelerin iş yükünü azaltmaya yönelik stratejiler nasıl uygulanabilir?”
-
“KOBİ’lerde dijitalleşme sürecinde hangi yönetim pratikleri faydalıdır?”
5. Eylem Araştırmasının Döngüsel Yapısı
-
Planlama: Problem tanımı ve çözüm önerileri.
-
Eyleme geçme: Çözümün uygulanması.
-
Gözlem: Uygulamanın sonuçlarının izlenmesi.
-
Değerlendirme: Bulguların analizi ve yorumlanması.
-
Yeni planlama: Yeni döngünün başlaması.
6. Katılımcıların Rolü
-
Öğretmenler, öğrenciler, hemşireler, yöneticiler vb. aktif rol üstlenir.
-
Araştırmacı–katılımcı işbirliği esas alınır.
-
Katılımcıların geri bildirimleri sürecin merkezindedir.
7. Veri Toplama Araçları
-
Görüşmeler.
-
Anketler.
-
Gözlemler.
-
Günlükler ve raporlar.
8. Veri Analizi Teknikleri
-
Nitel analiz (tematik analiz, içerik analizi).
-
Nicel analiz (ön test–son test karşılaştırmaları).
-
Karma yöntemler (hem nitel hem nicel).
9. Avantajları
-
Sorun çözmeye yönelik doğrudan katkı sağlar.
-
Katılımcıların sürece dahil olmasıyla güçlü veri üretir.
-
Esnek ve bağlama uyarlanabilir.
-
Bilimsel bilgi ile pratik çözümü birleştirir.
10. Sınırlılıkları
-
Zaman alıcıdır.
-
Katılımcıların motivasyonu ve sürekliliği kritik önemdedir.
-
Bulguların genellenebilirliği sınırlıdır.
11. Güvenirlik İçin Önlemler
-
Süreç boyunca şeffaf raporlama.
-
Katılımcı doğrulaması (member check).
-
Triangülasyon (çoklu veri kaynağı).
12. Uygulamalı Örnek 1: Eğitim
Araştırma: “Okuma güçlüğü yaşayan öğrenciler için destek programı.”
-
Döngü: Program planlandı, uygulandı, sonuçlar gözlendi, yeni etkinlikler tasarlandı.
-
Bulgular: Öğrencilerin okuma hızında ve motivasyonunda artış.
13. Uygulamalı Örnek 2: Sağlık
Araştırma: “Hemşirelerin iş yükünü azaltma stratejileri.”
-
Döngü: Görev dağılımı yeniden planlandı, uygulama yapıldı, geri bildirimler alındı.
-
Bulgular: İş yükü azaldı, hasta memnuniyeti arttı.
14. Uygulamalı Örnek 3: Sosyoloji
Araştırma: “Mahalle gençlerinin sosyal katılımını artırma projeleri.”
-
Bulgular: Spor etkinlikleri ve atölyeler katılımı artırdı.
15. Uygulamalı Örnek 4: İşletme
Araştırma: “KOBİ’lerde dijital dönüşüm süreçleri.”
-
Bulgular: Eğitim programları çalışanların uyumunu artırdı.
16. Türkiye’de Eylem Araştırması Kullanımı
Türkiye’de özellikle eğitim bilimlerinde eylem araştırması yaygın bir yöntemdir. Öğretmenlerin sınıf içi uygulamaları geliştirmek için tercih ettiği tezlerde sıklıkla görülmektedir.
17. Etik Boyutlar
-
Katılımcıların gönüllü katılımı şarttır.
-
Gizlilik korunmalıdır.
-
Katılımcıların görüşleri dikkate alınmalı ve onlara geri bildirim verilmelidir.
18. Yaygın Hatalar
-
Süreci yalnızca tek döngüde bırakmak.
-
Katılımcıları pasif gözlemci gibi görmek.
-
Bulguları yalnızca betimlemek, çözüm geliştirmemek.
19. Kontrol Listesi
-
Problemim eylem araştırmasına uygun mu?
-
Katılımcılar sürece aktif katılıyor mu?
-
Döngüler şeffaf biçimde raporlandı mı?
-
Bulgular uygulamaya dönük çözümler üretti mi?
20. Stratejik İpuçları
-
Katılımcılarla güven ilişkisi kurun.
-
Süreci planlarken esnek olun.
-
Hem nitel hem nicel verileri bir arada toplayın.
-
Bulguları hem akademik hem pratik katkı açısından raporlayın.
Sonuç
Tez yaptırma sürecinde eylem araştırması, yalnızca teorik bilgi üretmekle kalmayıp pratik sorunlara da çözüm geliştirmeyi hedefleyen güçlü bir yöntemdir. Döngüsel yapısı, katılımcıların aktif rol alması ve uygulama odaklı yaklaşımıyla klasik yöntemlerden ayrılır.
Ancak bu yöntemi seçen araştırmacıların sabırlı, sistematik ve işbirliğine açık olması gerekir. Katılımcılarla güçlü bir iletişim kurulmadığında veya süreç yalnızca tek döngüde bırakıldığında yöntem amacına ulaşamaz. Doğru uygulandığında ise eylem araştırması, tezlerin hem akademik hem toplumsal açıdan yüksek değer taşımasını sağlar.