Tez araştırmalarında istatistiksel yöntem seçimi, araştırmanın başarısını belirleyen en kritik unsurlardan biridir. Özellikle sosyal bilimlerde, eğitimde, psikolojide, işletmede ve sağlık bilimlerinde araştırmacıların sıklıkla karşılaştığı ikilem şudur: “Çalışmamda yapısal eşitlik modellemesi (SEM) mi, yoksa klasik regresyon analizi mi kullanmalıyım?”
Regresyon analizi, bağımlı değişken ile bağımsız değişken(ler) arasındaki ilişkiyi ölçen, nispeten basit ve uzun yıllardır kullanılan bir yöntemdir. Buna karşın yapısal eşitlik modellemesi (SEM), hem ölçüm modellerini (gizil değişkenlerin gözlenen değişkenlerle ilişkisi) hem de yapısal modelleri (değişkenler arasındaki nedensel ilişkiler) aynı anda test etmeye olanak tanır. Bu nedenle SEM, klasik regresyon analizine kıyasla daha kapsamlıdır; ancak daha karmaşık, daha fazla varsayım içeren ve güçlü örneklem büyüklüğü gerektiren bir yöntemdir.
Araştırmacıların çoğu zaman zorlandığı nokta şudur: “Araştırma sorum SEM’in gerektirdiği kadar karmaşık mı, yoksa regresyonla çözülebilir mi?” Yanlış seçim, ya gereğinden fazla karmaşık ve yorumu güç bir model kurmaya ya da basit bir yönteme sıkışarak önemli ilişkilerin gözden kaçmasına yol açabilir.
Bu yazıda, tez yaptırma sürecinde yapısal eşitlik mi regresyon mu sorusuna kapsamlı yanıt aranacak; yöntemlerin tanımları, varsayımları, avantajları–dezavantajları, uygulama alanları, örnekler, karar kriterleri ve stratejik ipuçları ele alınacaktır.
1. Regresyon Analizinin Tanımı
-
Bağımlı değişken ile bağımsız değişken(ler) arasındaki doğrusal ilişkiyi inceler.
-
Tek değişkenli (basit regresyon) veya çok değişkenli (çoklu regresyon) olabilir.
-
Parametrik bir yöntemdir.
2. Yapısal Eşitlik Modellemesinin (SEM) Tanımı
-
Gizil (latent) değişkenler ile gözlenen değişkenler arasındaki ilişkileri ölçer.
-
Ölçüm modeli + yapısal model birleşiminden oluşur.
-
Doğrudan ve dolaylı etkileri aynı anda analiz edebilir.
3. Regresyonun Varsayımları
-
Bağımlı değişken sürekli olmalı.
-
Bağımlı ve bağımsız değişkenler arasında doğrusal ilişki olmalı.
-
Hatalar normal dağılmalı, varyans homojenliği sağlanmalı.
-
Çoklu doğrusal bağlantı düşük olmalı.
4. SEM’in Varsayımları
-
Gizil değişkenler teorik çerçeveye dayandırılmalı.
-
Ölçüm geçerliliği ve güvenilirliği sağlanmalı.
-
Büyük örneklem büyüklüğü gerektirir (genellikle 200+).
-
Çok değişkenli normallik varsayımı bulunur.
5. Regresyonun Avantajları
-
Basit ve anlaşılırdır.
-
Küçük örneklemlerde bile kullanılabilir.
-
Parametreler kolay yorumlanır.
-
Hızlı uygulanabilir.
6. SEM’in Avantajları
-
Karmaşık ilişkileri aynı anda test eder.
-
Doğrudan ve dolaylı etkileri ortaya koyar.
-
Ölçüm hatalarını dikkate alır.
-
Teorik modelleri test etmek için uygundur.
7. Regresyonun Dezavantajları
-
Yalnızca gözlenen değişkenlerle çalışır.
-
Dolaylı etkileri analiz edemez.
-
Ölçüm hatalarını göz ardı eder.
8. SEM’in Dezavantajları
-
Karmaşık ve yorumu zordur.
-
Büyük örneklem gerektirir.
-
Varsayımlar sıkıdır.
-
Model uyum indeksleri yoruma açıktır.
9. Kullanım Alanları – Regresyon
-
Eğitim: Öğrencilerin sınav puanlarını etkileyen faktörler.
-
Psikoloji: Depresyon ölçeği puanlarını yordayan değişkenler.
-
Sağlık: Kan basıncı seviyesini etkileyen yaşam tarzı değişkenleri.
-
İşletme: Satış gelirini etkileyen reklam harcamaları.
10. Kullanım Alanları – SEM
-
Eğitim: Akademik başarıyı etkileyen motivasyon, öz yeterlik, öğretim kalitesi gibi gizil değişkenlerin analizi.
-
Psikoloji: Kaygı, depresyon, stres gibi gizil yapıları ölçen ölçeklerin analizi.
-
İşletme: Müşteri memnuniyeti, marka bağlılığı gibi gözlemlenemeyen yapılar.
-
Sosyoloji: Toplumsal değerler ve davranış kalıpları.
11. Uygulamalı Örnek 1: Eğitim
Araştırma: “Öğrencilerin ders çalışma saatleri ve başarı ilişkisi.”
-
Gözlenen değişkenler yeterli → Regresyon.
-
Motivasyon, öz yeterlik gibi gizil değişkenler varsa → SEM.
12. Uygulamalı Örnek 2: Psikoloji
Araştırma: “Bireylerin kaygı düzeyini etkileyen faktörler.”
-
Kaygı ölçeği toplam puanı → Regresyon.
-
Kaygının alt boyutları (gizil değişken) → SEM.
13. Uygulamalı Örnek 3: Sağlık
Araştırma: “Hastaların yaşam kalitesini etkileyen faktörler.”
-
Tek boyutlu yaşam kalitesi puanı → Regresyon.
-
Çok boyutlu yaşam kalitesi ölçeği → SEM.
14. Uygulamalı Örnek 4: İşletme
Araştırma: “Müşterilerin satın alma niyetini etkileyen faktörler.”
-
Gelir, yaş, eğitim gibi gözlenen değişkenler → Regresyon.
-
Müşteri memnuniyeti, marka bağlılığı gibi gizil değişkenler → SEM.
15. Uygulamalı Örnek 5: Sosyoloji
Araştırma: “Toplumsal katılımı etkileyen faktörler.”
-
Tek boyutlu katılım ölçütleri → Regresyon.
-
Katılımın sosyal sermaye, güven, aidiyet gibi gizil yapılarla ilişkisi → SEM.
16. Türkiye’de Tezlerde Kullanımı
Türkiye’de eğitim, psikoloji ve işletme tezlerinde regresyon en yaygın kullanılan yöntemdir. Ancak son 20 yılda özellikle doktora tezlerinde SEM kullanımında ciddi bir artış gözlenmiştir. LISREL, AMOS, SmartPLS gibi yazılımlar sayesinde SEM daha erişilebilir hale gelmiştir.
17. Etik Boyutlar
-
Karmaşık modeli sırf “gösterişli” olsun diye kullanmak etik değildir.
-
Varsayımların sağlanıp sağlanmadığı açıkça raporlanmalıdır.
-
Ölçüm geçerliliği test edilmeden SEM kullanmak yanlış yönlendirme olur.
18. Yaygın Hatalar
-
Gizil değişken yokken SEM kullanmak.
-
Küçük örneklemlerde SEM uygulamak.
-
Regresyon katsayılarını nedensellik gibi yorumlamak.
-
SEM’de uyum indekslerini yanlış raporlamak.
19. Kontrol Listesi
-
Araştırmamda gizil değişken var mı?
-
Ölçeklerin geçerliliği ve güvenilirliği test edildi mi?
-
Örneklem büyüklüğüm yeterli mi?
-
Basit regresyon yeterli olur mu?
20. Stratejik İpuçları
-
Eğer gizil değişkenler yoksa regresyon yeterlidir.
-
Gizil değişkenler ve karmaşık ilişkiler varsa SEM kullanın.
-
Hem regresyon hem SEM sonuçlarını raporlamak tartışmayı güçlendirir.
-
SEM kullanacaksanız uyum indekslerini (CFI, RMSEA, χ²/df) mutlaka raporlayın.
Sonuç
Tez yaptırma sürecinde yapısal eşitlik mi regresyon mu sorusu, araştırmanın tasarımına, veri yapısına ve teorik çerçevesine bağlı olarak cevaplanır. Eğer araştırmada yalnızca gözlenen değişkenler ve doğrudan ilişkiler söz konusuysa regresyon yeterlidir. Ancak gizil değişkenler, dolaylı etkiler ve karmaşık ilişkiler incelenmek isteniyorsa SEM tercih edilmelidir.
Doğru yöntem seçimi, yalnızca istatistiksel doğruluk değil, aynı zamanda bilimsel güvenilirlik açısından da kritik öneme sahiptir. Yanlış seçim, tezin değerini düşürürken, doğru seçim literatüre güçlü bir katkı sağlar.