Tez araştırmalarında bağımsız değişkenler ile bağımlı değişkenler arasındaki ilişkileri incelemek için kullanılan en yaygın yöntemlerden biri, ki-kare bağımsızlık testidir. Özellikle kategorik değişkenler arasındaki ilişkilerin incelenmesinde tercih edilen bu yöntem, sosyal bilimlerden sağlığa, eğitimden işletmeye kadar pek çok disiplinde kritik rol oynar. Ancak küçük örneklem büyüklüklerinde veya hücre frekanslarının düşük olduğu durumlarda, ki-kare testinin güvenilirliği sorgulanır. İşte burada devreye Fisher’in Kesin Testi (Fisher’s Exact Test) girer.
Araştırmacılar için sık karşılaşılan sorulardan biri, “Kategorik verilerim var, acaba ki-kare testi mi yoksa Fisher testi mi kullanmalıyım?” sorusudur. Bu sorunun yanıtı yalnızca istatistiksel bir tercih değil, aynı zamanda tezin metodolojik doğruluğunu ve sonuçların geçerliliğini belirleyen kritik bir karardır.
Ki-kare testi büyük örneklemler için idealdir, Fisher testi ise küçük örneklemlerde ve hücre frekanslarının düşük olduğu tablolar için daha uygundur. Yanlış test seçimi, sonuçların hem istatistiksel açıdan hem de akademik etik açısından eleştirilmesine yol açabilir.
Bu yazıda, tez yaptırma sürecinde ki-kare testi ile Fisher testinin farkları, hangi durumlarda tercih edilmeleri gerektiği, avantajları–dezavantajları, uygulamalı örnekler ve stratejik ipuçları ayrıntılı şekilde ele alınacaktır.
1. Ki-Kare Testinin Tanımı
Ki-kare bağımsızlık testi, iki kategorik değişken arasındaki ilişkiyi incelemek için kullanılan nonparametrik bir yöntemdir.
2. Fisher’in Kesin Testinin Tanımı
Fisher testi, özellikle 2×2’lik tablolar için kullanılan ve küçük örneklemlerde doğru sonuç veren kesin bir testtir.
3. Ki-Kare Testinin Varsayımları
-
Gözlemler bağımsız olmalı.
-
Beklenen frekansların en az %80’i 5’ten büyük olmalı.
-
Toplam örneklem yeterince büyük olmalı.
4. Fisher Testinin Özellikleri
-
Hücre frekanslarının 5’in altında olduğu durumlarda güvenilirdir.
-
Küçük örneklemler için uygundur.
-
Özellikle 2×2 tablolar için geliştirilmiştir.
5. Karar Kriterleri
-
Büyük örneklem, yeterli hücre frekansı → Ki-kare.
-
Küçük örneklem, düşük hücre frekansı → Fisher.
-
2×2 tablo → Her iki test de uygulanabilir, ancak küçük frekanslarda Fisher tercih edilir.
6. İstatistiksel Güç Karşılaştırması
-
Ki-kare büyük örneklemlerde daha uygundur.
-
Fisher küçük örneklemlerde daha güvenilirdir.
7. Avantajları – Ki-Kare
-
Hesaplaması kolaydır.
-
Büyük örneklemlerde güçlüdür.
-
Farklı boyutlardaki tablolar için kullanılabilir.
8. Avantajları – Fisher
-
Küçük örneklemlerde güvenilirdir.
-
Hücre frekanslarının düşük olduğu durumlarda en doğru sonucu verir.
9. Dezavantajları – Ki-Kare
-
Küçük örneklemlerde yanıltıcı olabilir.
-
Düşük frekanslı hücrelerde güvenilirlik azalır.
10. Dezavantajları – Fisher
-
Büyük tablolar için hesaplama zordur.
-
Sadece küçük örneklemler için uygundur.
11. Uygulamalı Örnek 1: Eğitim
Araştırma: “Cinsiyet ile öğrencilerin ders çalışma yöntemleri arasında ilişki var mı?”
-
Tablo: Erkek/kadın × yöntem (okuma, tekrar, uygulama).
-
Yeterli örneklem → Ki-kare.
-
Küçük örneklem → Fisher.
12. Uygulamalı Örnek 2: Psikoloji
Araştırma: “Terapiye katılım (evet/hayır) ile cinsiyet ilişkili mi?”
-
Tablo: 2×2.
-
Küçük örneklem → Fisher.
13. Uygulamalı Örnek 3: Sağlık
Araştırma: “Yeni ilaç tedavisi ile iyileşme durumu (iyileşti/iyileşmedi) ilişkili mi?”
-
Tablo: 2×2.
-
Örneklem küçük → Fisher.
14. Uygulamalı Örnek 4: Sosyoloji
Araştırma: “Kırsal/kentsel yaşam ile internet erişimi ilişkili mi?”
-
Tablo: 2×2.
-
Büyük örneklem → Ki-kare.
15. Uygulamalı Örnek 5: İşletme
Araştırma: “Çalışanların departmanları ile işten ayrılma niyetleri ilişkili mi?”
-
Tablo: Çok kategorili.
-
Yeterli örneklem → Ki-kare.
16. Türkiye’de Tezlerde Kullanımı
Türkiye’de sosyal bilimlerde ki-kare testi, sağlık ve klinik çalışmalarda ise sık sık Fisher testi kullanılmaktadır.
17. Etik Boyutlar
-
Yanlış test seçimi bulguları yanıltır.
-
Küçük frekanslarda ki-kare uygulamak etik dışıdır.
-
Test seçiminde gerekçeler açıkça raporlanmalıdır.
18. Yaygın Hatalar
-
Küçük örneklemlerde ki-kare kullanmak.
-
Fisher’i büyük tablolar için uygulamaya çalışmak.
-
Sonuçları sadece p-değeri ile yorumlamak.
19. Kontrol Listesi
-
Tablo boyutu ne?
-
Örneklem büyüklüğü yeterli mi?
-
Hücre frekansları 5’ten büyük mü?
-
Bağımsızlık varsayımı sağlanıyor mu?
20. Stratejik İpuçları
-
Önce tabloyu inceleyin.
-
Hücre frekanslarını mutlaka kontrol edin.
-
2×2 tablolar için güvenilirlik açısından Fisher tercih edin.
-
Bulgularınızı hem tablo hem de yorumla destekleyin.
Sonuç
Tez yaptırma sürecinde ki-kare mi Fisher mi sorusu, kategorik verilerin analizinde en sık karşılaşılan ikilemlerden biridir. Eğer örneklem büyükse ve hücre frekansları yeterliyse ki-kare testi uygundur. Ancak örneklem küçükse veya hücre frekansları düşükse Fisher’in Kesin Testi daha güvenilir sonuç verir.
Araştırmacıların, test seçimini verinin doğasına göre yapması yalnızca metodolojik doğruluk açısından değil, aynı zamanda akademik etik açısından da önemlidir. Bulguların güvenilirliği, seçilen testin uygunluğuna bağlıdır.