Tez araştırmalarında kullanılan nitel veri toplama yöntemlerinden biri de odak grup görüşmeleridir. Odak grup yöntemi, küçük bir katılımcı grubunun belirli bir konu üzerine yönlendirilmiş tartışmalara katılması ve bu süreçte araştırmacıya zengin, çok yönlü veriler sunması esasına dayanır. Bireysel görüşmelerden farklı olarak, grup dinamikleri sayesinde katılımcılar birbirlerinin görüşlerini tamamlar, sorgular, eleştirir ve yeni fikirler ortaya çıkar.
Tez yaptırma sürecinde odak grup yöntemi, özellikle sosyal bilimlerde ve uygulamalı araştırmalarda güçlü bir tercih olabilir. Çünkü yalnızca bireylerin düşüncelerini değil, aynı zamanda grup içi etkileşimlerin araştırma konusuna nasıl yansıdığını da anlamayı sağlar. Eğitimden sağlığa, işletmeden iletişim çalışmalarına kadar pek çok alanda kullanılan bu yöntem, araştırmacıya hem derin hem de karşılaştırmalı veri elde etme fırsatı verir.
Ancak odak grup yöntemi doğru uygulanmadığında, grupta baskın bireylerin görüşleri öne çıkabilir, sessiz katılımcılar geri planda kalabilir veya tartışmalar araştırma amacından sapabilir. Bu nedenle yöntemin seçimi ve uygulanışı titizlikle planlanmalıdır.
Bu yazıda, tez yaptırma sürecinde odak grup yönteminin seçimi, özellikleri, kullanım alanları, avantaj ve sınırlılıkları, farklı disiplinlerde örnek uygulamalar ve stratejik ipuçları ayrıntılı biçimde ele alınacaktır.
1. Odak Grup Yönteminin Tanımı
Odak grup, 6–12 kişilik bir katılımcı grubunun, araştırmacı moderatörlüğünde belirli bir konu hakkında yönlendirilmiş tartışmalara katıldığı nitel veri toplama yöntemidir.
2. Odak Grup Yönteminin Özellikleri
-
Grup etkileşimine dayanır.
-
Tartışmalar yarı yapılandırılmıştır.
-
Moderatör yönlendirici ama tarafsızdır.
-
Katılımcıların görüşleri ses veya video kaydıyla toplanır.
3. Ne Zaman Tercih Edilmeli?
-
Bir konudaki farklı bakış açılarını ortaya koymak isteniyorsa.
-
Grup dinamiklerinin etkileri önemliyse.
-
Araştırma keşifsel nitelikteyse.
4. Araştırma Sorularına Örnekler
-
“Üniversite öğrencileri çevrim içi eğitimi nasıl değerlendiriyor?”
-
“Sağlık çalışanlarının mesleki tükenmişlik hakkındaki algıları nelerdir?”
-
“Tüketiciler yeni bir ürün hakkında nasıl tepkiler veriyor?”
5. Katılımcı Seçimi
-
Konuya ilişkin deneyimi olan bireyler seçilmelidir.
-
Grup büyüklüğü 6–12 kişi olmalıdır.
-
Katılımcılar homojen ya da heterojen seçilebilir; bu araştırmanın amacına bağlıdır.
6. Moderatörün Rolü
-
Tartışmayı yönlendirir ama fikir dayatmaz.
-
Sessiz katılımcıları teşvik eder.
-
Baskın katılımcıları dengelemeye çalışır.
-
Araştırma sorularına odaklanılmasını sağlar.
7. Veri Toplama Süreci
-
Tartışmalar ses veya video kaydı ile kayıt altına alınır.
-
Moderatör notları tutulur.
-
Katılımcıların onamı alınır.
8. Veri Türleri
-
Nitel veriler (katılımcıların ifadeleri, grup tartışmalarından çıkan temalar).
-
Yardımcı nicel veriler (sıklık analizleri, anket destekleri).
9. Veri Analizi Teknikleri
-
İçerik analizi.
-
Tematik analiz.
-
Söylem analizi.
-
Karşılaştırmalı analiz.
10. Odak Grup Yönteminin Avantajları
-
Zengin ve çok yönlü veri sağlar.
-
Grup dinamikleri yeni fikirler ortaya çıkarır.
-
Bireysel görüşmelerde gizli kalan fikirler açığa çıkar.
-
Hızlı bir şekilde birden çok kişiden veri elde edilir.
11. Odak Grup Yönteminin Sınırlılıkları
-
Grup baskısı nedeniyle bazı katılımcılar görüşlerini açıklamayabilir.
-
Moderatör önyargısı verileri etkileyebilir.
-
Verilerin analizi karmaşıktır.
-
Katılımcı bulmak zor olabilir.
12. Uygulamalı Örnek 1: Eğitim
Araştırma: “Ortaokul öğrencilerinin uzaktan eğitim deneyimleri.”
-
Katılımcılar: 10 öğrenci.
-
Yöntem: Yarı yapılandırılmış odak grup.
-
Veri analizi: Tematik analiz.
13. Uygulamalı Örnek 2: Psikoloji
Araştırma: “Üniversite öğrencilerinin pandemi sürecindeki psikolojik deneyimleri.”
-
Katılımcılar: 8 öğrenci.
-
Veri analizi: İçerik analizi.
14. Uygulamalı Örnek 3: Sağlık
Araştırma: “Hemşirelerin iş yükü ve tükenmişlik algıları.”
-
Katılımcılar: 12 hemşire.
-
Veri analizi: Söylem analizi.
15. Uygulamalı Örnek 4: İşletme
Araştırma: “Genç tüketicilerin yeni bir marka hakkındaki algıları.”
-
Katılımcılar: 6 tüketici.
-
Veri analizi: Tematik analiz.
16. Türkiye’de Odak Grup Kullanımı
Türkiye’de iletişim, pazarlama ve eğitim alanındaki tezlerde odak grup görüşmeleri yaygın olarak kullanılmaktadır. Sosyoloji ve psikoloji alanında da keşifsel çalışmalar için tercih edilmektedir.
17. Etik Boyutlar
-
Katılımcıların gizliliği korunmalıdır.
-
Gönüllü katılım esas alınmalıdır.
-
Kayıtlar izin alınarak yapılmalıdır.
18. Yaygın Hatalar
-
Yetersiz moderatör eğitimi.
-
Grup büyüklüğünün çok az ya da çok fazla olması.
-
Tartışmanın araştırma amacından sapması.
19. Kontrol Listesi
-
Katılımcılar doğru seçildi mi?
-
Grup büyüklüğü uygun mu?
-
Moderatör tarafsız mı?
-
Veri analiz planı hazır mı?
20. Stratejik İpuçları
-
Homojen gruplar, derinlemesine tartışmalar için uygundur.
-
Heterojen gruplar, farklı bakış açılarını ortaya koyar.
-
Sessiz katılımcıları dahil etmek için soruları çeşitlendirin.
-
Tartışma süresini 1–2 saatle sınırlayın.
Sonuç
Tez yaptırma sürecinde odak grup yöntemi, araştırmacılara katılımcıların deneyimlerini, algılarını ve düşüncelerini grup etkileşimleri bağlamında inceleme fırsatı sunar. Bu yöntem, bireysel görüşmelere kıyasla daha zengin ve dinamik veriler sağlar. Ancak etkili sonuçlar için moderatörün rolü, grup büyüklüğü ve katılımcı seçimi kritik öneme sahiptir.
Doğru uygulandığında odak grup yöntemi, tezlerin derinlikli ve çok boyutlu analizler içermesine katkı sağlar. Fakat yanlış uygulandığında veriler yüzeysel kalabilir ve araştırmanın güvenilirliği zedelenebilir. Bu nedenle öğrencilerin, odak grup yöntemini seçerken araştırma sorularını, hedeflerini ve pratik koşullarını dikkatle değerlendirmeleri gerekir.