Tez sürecinde en kritik aşamalardan biri, araştırma yönteminin seçilmesidir. Yanlış yöntem seçimi, aylar süren emeğin boşa gitmesine, tez danışmanından olumsuz geri dönüşler alınmasına, hatta tez savunmasında başarısızlığa yol açabilir. Bu nedenle yöntem seçimi, yalnızca akademik bir tercih değil, aynı zamanda sürecin gidişatını belirleyen stratejik bir karardır. Öğrenciler çoğu zaman danışmanlarının yönlendirmesiyle yöntem seçmeye çalışırlar; ancak kişisel farkındalık ve bilinçli tercih olmadan bu süreç eksik kalır. İşte bu nedenle kontrol listesi (checklist) yaklaşımı, öğrencilerin adım adım ilerlemesini ve hata payını en aza indirmesini sağlar.
Bu yazıda, tez yaptırma sürecinde yöntem seçimi için kullanılabilecek kapsamlı bir kontrol listesi sunulacak; araştırmacının kendi çalışmasına en uygun yöntemi seçebilmesi için sorulması gereken kritik sorular ayrıntılı şekilde ele alınacaktır. Kontrol listesi yaklaşımı, öğrencinin hem kendi karar verme sürecini sistematikleştirmesine hem de danışmanıyla olan iletişimini güçlendirmesine yardımcı olacaktır.
1. Araştırma Probleminin Açık Tanımı
Kontrol listesinin ilk maddesi, araştırma probleminin net olarak tanımlanmasıdır. Araştırmacı, şu soruyu sormalıdır: “Araştırmam tam olarak neyi incelemeyi hedefliyor?” Eğer problem belirsizse, yöntem seçimi de sağlıklı olmayacaktır.
2. Araştırma Sorularının Niteliği
Nicel çalışmalar genellikle “Ne kadar?”, “Ne sıklıkla?”, “Ne düzeyde?” gibi sorular sorarken; nitel çalışmalar “Nasıl?”, “Neden?” gibi sorulara odaklanır. Bu ayrımı kontrol listesinde işaretlemek, yöntemin yönünü belirleyecektir.
3. Hipotezlerin Varlığı
Öğrenci kendine şu soruyu sormalıdır: “Araştırmamda test edilecek hipotezler var mı?” Eğer hipotezler önceden belirlenmişse → Nicel yöntem; hipotez yoksa → Nitel yöntem veya keşifsel tasarım uygundur.
4. Veri Türünün Belirlenmesi
Kontrol listesinde bir sonraki soru şudur: “Toplayacağım veriler sayısal mı, sözel mi?” Anketler, testler ve ölçümler → Nicel; görüşmeler, gözlemler ve dokümanlar → Nitel yöntem için uygundur.
5. Örneklem Büyüklüğü
Nicel araştırmalarda geniş örneklemler gerekirken, nitel çalışmalarda küçük ama derinlemesine analiz yapılabilecek gruplar tercih edilir. Kontrol listesinde araştırmacı, ulaşabileceği örneklem büyüklüğünü değerlendirmelidir.
6. Veri Toplama Araçlarının Hazırlığı
Araştırmacı, “Kullanacağım veri toplama araçlarını geliştirdim mi veya uyarlayabilir miyim?” sorusunu sormalıdır. Ölçek geliştirme veya uyarlama gerekiyorsa → Nicel; görüşme formları veya gözlem kılavuzları gerekiyorsa → Nitel yöntem seçilmelidir.
7. Analiz Teknikleri
Kontrol listesinin kritik sorularından biri şudur: “Verilerimi nasıl analiz edeceğim?” Eğer SPSS, R veya Python üzerinden istatistiksel testler yapılacaksa → Nicel. Eğer içerik analizi, söylem analizi veya tematik analiz yapılacaksa → Nitel yöntem uygundur.
8. Araştırma Tasarımı
Öğrenci, “Deneysel bir çalışma mı yapacağım yoksa betimsel mi?” diye düşünmelidir. Deneysel tasarımlar genellikle nicel; vaka çalışmaları, etnografi, fenomenoloji gibi tasarımlar ise nitel yöntemlerle yürütülür.
9. Araştırma Amaçlarının Netliği
Kontrol listesinde bir diğer madde, araştırmanın amacıdır. Eğer amaç genelleme yapmaksa → Nicel. Eğer amaç anlamı derinlemesine ortaya koymaksa → Nitel yöntem uygundur.
10. Etik Boyutlar
Kontrol listesinde şu soru yer almalıdır: “Katılımcılardan hassas bilgiler mi toplayacağım?” Eğer evet ise, nitel yöntemlerde etik hassasiyet daha yüksek olmalıdır. Anonim anketlerde etik kontrol daha kolay sağlanır.
11. Zaman ve Kaynak Kısıtları
Nicel yöntemler, geniş örneklem ve istatistiksel analizler gerektirdiği için zaman alıcıdır. Nitel yöntemler ise analiz sürecinde zaman yoğunluğu yaratır. Öğrencinin kendi zaman yönetimi kontrol listesinde değerlendirilmelidir.
12. Araştırmacının Yetkinlikleri
Kontrol listesinde araştırmacının kendi yetkinlikleri de yer almalıdır: “İstatistiksel yazılımları kullanabiliyor muyum? Nitel analiz tekniklerine hakim miyim?” Bu sorulara verilen yanıtlar, yöntemin seçimini doğrudan etkiler.
13. Literatürle Uyum
Kontrol listesinin bir diğer boyutu literatürdür. Benzer çalışmalarda hangi yöntemler tercih edilmiş? Literatürle uyumlu yöntem seçmek, çalışmanın kabul edilebilirliğini artırır.
14. Danışman Görüşü
Kontrol listesi yalnızca bireysel değerlendirmeyi değil, danışman görüşünü de içermelidir. Araştırmacı, danışmanının metodolojiye ilişkin tavsiyelerini listeye dahil etmelidir.
15. Alternatif Yöntemlerin Değerlendirilmesi
Kontrol listesi, yalnızca tek bir yöntemi değil, alternatif yöntemleri de göz önünde bulundurmalıdır. Örneğin, öğrenci hem nicel hem nitel yöntem kullanmayı planlıyorsa → Karma yöntem seçeneği de listeye dahil edilmelidir.
16. Örnek Kontrol Listesi Uygulaması
Eğitim alanında bir tez hazırlayan öğrenci için örnek kontrol listesi şöyle olabilir:
-
Araştırma problemi net mi? → Evet
-
Hipotez var mı? → Evet
-
Veri türü sayısal mı? → Evet
-
Örneklem geniş mi? → Evet
Sonuç: Nicel yöntem uygundur.
Aynı konuda farklı bir öğrenci şu şekilde yanıt verebilir:
-
Araştırma problemi deneyim odaklı mı? → Evet
-
Hipotez var mı? → Hayır
-
Veri türü sözel mi? → Evet
-
Örneklem küçük mü? → Evet
Sonuç: Nitel yöntem uygundur.
17. Türkiye’de Kontrol Listesi Kullanımı
Türkiye’de tez hazırlayan öğrencilerin çoğu sistematik kontrol listeleri kullanmamaktadır. Bu durum, yöntem seçiminde hatalara yol açmaktadır. Oysa kontrol listesi gibi basit araçlar, araştırmanın kalitesini ciddi ölçüde artırır.
Sonuç
Tez yaptırma sürecinde yöntem seçimi, yalnızca akademik değil, aynı zamanda stratejik bir karardır. Bu seçim, araştırmanın başarısını, güvenilirliğini ve bilimsel değerini doğrudan belirler. Kontrol listesi yaklaşımı, öğrencilerin bu süreci sistematik ve hatasız yürütmesine yardımcı olur. Araştırma probleminin tanımı, hipotezlerin varlığı, veri türü, örneklem, analiz teknikleri, etik boyutlar, araştırmacının yetkinlikleri ve danışman görüşü gibi unsurları kapsayan bir kontrol listesi, yöntem seçimini kolaylaştırır ve daha sağlam akademik çalışmalar ortaya koyar.
Kısacası, kontrol listesi sadece bir araç değil, aynı zamanda öğrencinin akademik karar verme sürecini olgunlaştıran bir yöntemdir. Bu yaklaşımı benimseyen öğrenciler, daha bilinçli seçimler yaparak tez süreçlerini başarıyla tamamlama şansını artırırlar.