Yönetim Bilişim Sistemleri (YBS), işletme süreçlerini bilgi teknolojileriyle (BT) bütünleştiren, veriden değere giden zinciri yöneten ve örgütsel kararları analitikle güçlendiren bir alanın adıdır. YBS tezi; ERP/CRM gibi kurumsal sistemlerden süreç madenciliğine, veri yönetişiminden siber güvenliğe, yapay zekâ destekli karar desteğinden müşteri deneyimine kadar çok katmanlı bir ekosisteme temas eder. Bir tezin akademik değerini belirleyen; açık bir problem tanımı, sağlam bir kuramsal çerçeve, uygun ve şeffaf yöntem, etik ve veri mahremiyeti ilkelerine uyum, geçerlik–güvenirlik kanıtları, yinelenebilirlik ve uygulanabilir sonuçlardır. Bu rehber, “yaptırma” gibi etik dışı pratiklere karşı; kendi tezinizi nasıl tasarlayacağınızı adım adım gösterir. Her bölüm, kontrol listeleri, mini vakalar ve uygulanabilir örneklerle desteklenmiştir.
1) Problem Tanımı: İş Değerine Bağlı, Ölçülebilir Bir Soru
Yanlış örnek: “Dijital dönüşüm firmalar için önemlidir.” (Tez değil, slogan.)
Doğru örnek: “KOBİ’lerde veri yönetişimi olgunluğunun (politika, sahiplik, kalite) analitik karar hızı ve operasyonel çeviklik üzerindeki etkisi nedir? Bu ilişkide analitik okuryazarlığın aracı rolü var mıdır?”
2) Kuramsal Çerçeve: İşletme + BT Köprüleri
-
Kaynak Tabanlı Görüş (RBV): BT kaynakları → yetenek → rekabet avantajı.
-
Kurumsal Uyum (Strategic Alignment): BT–iş stratejisi uyumu; Luftman olgunluk boyutları.
-
TAM/UTAUT/Task–Technology Fit: Teknoloji benimsemesi, görev-uyum, kabul niyeti.
-
Bilgi Kalitesi ve Karar Kalitesi: DeLone–McLean IS başarı modeli.
-
BT Yönetişimi/COBIT: Süreç, kontrol, risk ve uyum çerçeveleri.
Uygulama: Seçtiğiniz kuramın değişkenlerini ölçüm modeline dökün (yansımalı/oluşturucu yapılar, göstergeler, hipotez yönleri).
3) Literatür Taraması: Sistematik, Haritalı, Güncel
Veri Tabanları: Scopus, Web of Science, AIS eLibrary, IEEE/ACM (teknik boyutlar), Google Scholar.
Arama Kümeleri: “data governance maturity”, “analytics capability performance”, “IT-business alignment value”, “process mining operations”, “ERP post-implementation benefits”.
PRISMA Akışı: Dâhil/dışla ölçütleri; ölçeklerin (TAM/UTAUT/IS başarı) Türkçe/bağlam uyarlamaları.
Mini Vaka: 2016–2025 arası “analitik yetkinlik → performans” ilişkisini inceleyen 42 makale için meta-özet: tipik etki büyüklükleri, ölçüm hataları, sektör farklılıkları.
4) Araştırma Soruları ve Hipotez Tasarımı
-
RQ1: Veri yönetişimi olgunluğu, karar hızını artırır mı?
-
RQ2: Analitik okuryazarlık, veri yönetişimi → performans ilişkisinde aracı mıdır?
-
RQ3: BT–iş uyumu, çevik ürün ekiplerinde inovasyon çıktısını düzenler mi?
Hipotez Örnekleri: -
H1: Veri kalite politikaları ↑ → karar hızı ↑ (β>0).
-
H2: Analitik okuryazarlık, ilişkiyi kısmen aracılar.
-
H3: Yüksek uyum düzeyinde analitik yetkinliğin performansa etkisi daha yüksektir (etkileşim terimi).
5) Yöntem Seçimi: Nicel, Nitel, Karma ve Tasarımlar
-
Nicel Anket + YEM (CB-SEM/PLS-SEM): Yapısal ilişkiler, aracı/düzenleyici testleri.
-
Panel/Alan Verisi: ERP/CRM logları, dönüşüm oranları, çevrim içi işlem süreleri.
-
Deneysel/Doğal Deney: A/B test (dashboard tasarımı, uyarı eşiği), politika değişikliği öncesi–sonrası.
-
Nitel: Çoklu-vaka çalışması (ERP sonrası fayda gerçekleşmesi), derin görüşmeler, belge analizi.
-
Karma: Açıklayıcı sıralı (nicel→nitel) veya eşzamanlı üçgenleme.
İpucu: İş verisi + anketi eşleştiren bir anahtar (şirket/şube kodu) kullanın; gizlilik için sadece toplulaştırılmış rapor üretin.
6) Ölçüm Modeli: Yansımalı mı Oluşturucu mu?
-
Yansımalı (reflective): Göstergeler birbirinin yerine geçebilir; hata payları korelasyonludur (örn. “kullanışlılık algısı”).
-
Oluşturucu (formative): Göstergeler birlikte yapıyı oluşturur (örn. veri yönetişimi boyutları: politika, sahiplik, kalite).
Geçerlik–Güvenirlik -
İç tutarlılık: Cronbach’s α, Composite Reliability.
-
Yakınsak geçerlik: AVE≥0.5.
-
Ayrım geçerliği: HTMT<0.85/0.90.
-
Oluşturucu yapılar: Gösterge ağırlıkları, kollineerlik (VIF<3–5), içerik geçerliği.
7) Veri Toplama: Örneklem, Güç Analizi, Önyargılar
-
Örneklem: Sektörel dağılım ve firma ölçeği; çoklu-yanıtçı (BT yöneticisi + iş birimi).
-
Güç Analizi: Etki büyüklüğü tahminiyle minimum N (G*Power).
-
Yanlılık Kontrolü: Ortak yöntem yanlılığı (Harman tek-faktör testi, marker değişken), uç değerler (Mahalanobis), eksik veri (FIML/MI).
-
Etik: KVKK/GDPR onamı, şirket verisi için sözleşme, anonimleştirme.
8) Analitik Yöntemler:
A) YEM (CB-SEM/PLS-SEM)
-
Model uygunluğu (CB-SEM): χ²/df, CFI, TLI, RMSEA, SRMR.
-
PLS-SEM: Yol katsayıları için bootstrap; Q² öngörü ölçütleri, PLSpredict.
-
Aracılık/düzenleme: Dolaylı etkiler, etkileşim modelleri, Johnson–Neyman.
B) Nedensel Analizler (Alan Verisi)
-
DiD (Farkların Farkı): ERP modülü yayına girmeden önce/sonra + kontrol şubeler.
-
Kesintili Zaman Serisi: Yeni veri-kalite politikası sonrası süreç süresi kırılması.
-
Eşleştirme (PSM): Benzer şubelerin kıyaslanması.
-
Panel Modeller: Sabit/rasgele etkiler, sağlam SE.
C) Süreç Madenciliği & Operasyon
-
Event log temizliği: Zaman damgası, kimlik eşleme, varyantlar.
-
Metrikler: Throughput time, uyumsuzluk, darboğaz.
-
Aksiyon: Çevrimdeki gereksiz adımların kaldırılmasıyla SLA iyileştirmesi.
9) Veri Yönetişimi ve Kalite: Tezde Nasıl Ölçülür?
-
Boyutlar: Doğruluk, bütünlük, tutarlılık, zamanlılık, erişilebilirlik, güvenlik.
-
Yapı: Sahiplik (data owner/steward), politika ve standartlar, sözlük/ontoloji.
-
Ölçüm: Veri kalite KPI’ları (hata oranı, duplikasyon, gecikme).
Mini Vaka: Müşteri adres verilerindeki duplikasyonun CRM kampanya ROI’sine etkisi; veri kalite girişimi sonrası iyileşme ve istatistiksel test.
10) BT–İş Uyumunun Ölçümü ve İş Değerine Etkisi
-
Dikey/Yatay Uyum: Strateji, süreç, yönetişim, mimari.
-
Ölçekler: Luftman/Chan tabanlı maddeler; yönetici algısı + somut göstergeler (ortak OKR’ler).
-
Sonuç Değişkenleri: Pazar hızı, inovasyon çıktısı, maliyet verimliliği, çalışan deneyimi.
11) ERP/CRM Sonrası Fayda Gerçekleşmesi (Benefit Realization)
-
Kısa/Orta/Uzun Vadeli Fayda: Operasyonel (hata↓), yönetsel (görünürlük↑), stratejik (çeviklik↑).
-
Ölçüm: Süreç süreleri, stok doğruluğu, sipariş tamlık oranı, tahsilat süresi.
-
Riskler: Kullanıcı direnci, süreç–sistem uyumsuzluğu, veri göçü hataları.
Uygulama: Öncesi–sonrası karşılaştırma + kontrol şubesi ile DiD.
12) Analitik ve Yapay Zekâ: Değer Zinciri ve Etik
-
Analitik Yetkinlik: Veri → Bilgi → İçgörü → Eylem döngüsü; veri boru hattı, MLOps.
-
Modeller: Tahmin (forecast), sınıflandırma (churn), optimizasyon (rota/plan), nedensel çıkarım.
-
Etik ve Adalet: Model önyargısı, açıklanabilirlik (SHAP), denetlenebilirlik, model kartları.
Mini Vaka: Kredi skorlama modelinde demografik önyargı denetimi; eşit fırsat farkı raporlaması ve iş kuralı düzeltmeleri.
13) Siber Güvenlik, Gizlilik ve Uyum
-
Çerçeveler: ISO 27001, NIST CSF; risk değerlendirmesi, kontrol setleri.
-
Göstergeler: Olay sıklığı, MTTD/MTTR, phishing simülasyonu başarı oranı.
-
Uyum: KVKK/GDPR, veri saklama, erişim kontrolü (RBAC/ABAC).
Uygulama: Farkındalık eğitiminin phishing başarısı üzerindeki etkisini öncesi–sonrası ve kontrol grubu ile test etmek.
14) Çevik Ürün Yönetimi ve Değer Akışı
-
Çevik Çerçeveler: Scrum, Kanban; akış verimliliği, WIP sınırları.
-
Değer Akışı Haritalama (VSM): Bekleme, el değiştirme, yeniden iş yapma.
-
Metri̇kler: Lead time, cycle time, kaçış hataları; DORA metrikleri (deploy sıklığı, değişiklik başarısı).
Mini Vaka: Uyarı eşiği ayarlı otomatik test sayesinde hafta bazında deploy başarılılık oranının artışı.
15) Kullanıcı Deneyimi (UX) ve Benimseme
-
Ölçümler: SUS, UMUX-Lite, görev tamamlama süresi, hata oranı.
-
A/B Test: Dashboard düzeni, uyarı eşiği, arama önerileri.
-
Kalitatif: Düşün-aloud oturumları, günce çalışmaları.
Uygulama: KPI panosunda metrik sıralamasının karar süresine etkisinin test edilmesi.
16) RPA ve Süreç Madenciliği ile Otomasyon
-
Aday Seçimi: Yüksek hacim, kural tabanlı, düşük istisna oranı.
-
Ölçüm: Otomasyon kapsamı, FTE eşdeğeri, hata oranı, SLA.
-
Süreç Madenciliği: Uygunsuz varyant tespiti, otomasyona uygun adımların haritalanması.
Mini Vaka: Fatura mutabakatında RPA + kurallar; sonuçta hata oranı %x→%y.
17) Raporlama Standartları ve Yinelenebilirlik
-
Şeffaflık: Veri şeması, temizleme kuralları, değişken sözlüğü.
-
Kod Paylaşımı: Gizliliğe uygun sentetik/anonim veriyle not defterleri.
-
Görselleştirme: Etki büyüklükleri, güven aralıkları, model varsayım testleri.
18) Yaygın Hatalar ve Kaçınma Yolları
-
Hata: Tümü yansımalı varsayımıyla oluşturucu yapıları yanlış modellemek. → Çözüm: Yapı tipini kuramsal ve istatistiksel gerekçeyle seçin.
-
Hata: Ortak yöntem yanlılığını yok saymak. → Çözüm: Çoklu kaynak, marker değişken.
-
Hata: Sadece algı anketine dayanmak. → Çözüm: Sistem logları/iş sonuçlarıyla üçgenleme.
-
Hata: Çoklu test düzeltmesini yapmamak. → Çözüm: BH/FDR.
-
Hata: Veri mahremiyetini sözleşmeye bağlamamak. → Çözüm: KVKK/GDPR entegrasyonu.
19) Zaman Planı (20 Hafta Örnek)
1–3: Literatür ve kuram, ölçek uyarlama, etik onay
4–5: Ön çalışma, ölçüm modeli pilotu
6–9: Anket ve/veya log veri toplama
10–12: YEM/Panel/DiD analizleri, sağlamlık testleri
13–14: Süreç madenciliği/UX deneyleri (varsa)
15–16: Nitel görüşmeler, tema analizi
17: Bütünleştirme (karma yöntem)
18–19: Yazım, şekil/tablolar, ekler
20: İç denetim, dizgi, arşiv ve replikasyon paketi
20) Uygulamalı Mini Vaka: Veri Yönetişimi → Karar Hızı
Bağlam: 110 KOBİ, imalat/perakende/lojistik.
Model: Oluşturucu “veri yönetişimi” (politika/sahiplik/kalite) → yansımalı “karar hızı”; aracı: analitik okuryazarlık.
Bulgular (temsili): Veri yönetişiminin karar hızına toplam etkisi β=.41 (p<.01); dolaylı etki β=.12 (p<.05). PLSpredict’te öngörü avantajı; alt örnekle perakendede etki daha yüksek.
Yorum: Politika + sahiplik + kalite birlikte değer yaratıyor; eğitim programı (okuryazarlık) etkiyi pekiştiriyor.
21) Uygulamalı Mini Vaka: ERP Sonrası Fayda ve DiD
Bağlam: 24 şube; 12’si 2024’te depo modülüne geçti, 12’si kontrol.
Sonuçlar (temsili): Stok doğruluğu +7 puan, sevkiyat gecikmesi −18%; DiD katsayısı anlamlı.
Yorum: Süreç standardizasyonu ve veri kalitesi, operasyonel performansı arttırdı.
22) Paydaş Yönetimi ve Araştırma Etiği
-
Danışman: 3–4 haftada bir ara rapor; model ve varsayımlar gözden geçirilir.
-
Şirket Paydaşları: Veri sözleşmesi, rol-bazlı erişim, çıktı paylaşım takvimi.
-
Etik: Amaç dışı veri kullanımını yasaklayan beyan, anonim sonuç raporları.
23) Yazım ve Sunum: Üniversite Kılavuzuna Uyum
-
Bölüm sırası, tablo/şekil numaralama, kısaltmalar dizini, ekler.
-
Kaynakça stili (APA/IEEE/Chicago); referans yöneticisi (Zotero/Mendeley).
-
Ek paket: Ölçekler, anket formu, değişken sözlüğü, karar günlüğü (why log).
24) Sonraki Çalışmalar
-
Sektörler arası karşılaştırmalı panel (imalat vs. hizmet).
-
Uzunlamasına izleme (1–2 yıl): Fayda kalıcılığı, drift yönetimi.
-
Deneysel dashboard “nudge” tasarımları; karar kalitesi ve hata maliyeti.
Sonuç
YBS tezi; kuram–ölçüm–analiz–uygulama eksenlerini dengeli kurduğunda anlam kazanır. Bu rehber, veri yönetişimi ve analitik yetkinliğin iş değerine nasıl bağlanacağını; BT–iş uyumunun ölçülmesini; ERP/CRM sonrası faydanın güvenilir biçimde test edilmesini; YEM, panel ve DiD gibi yöntemlerle nedensel çerçeveleri; süreç madenciliği, RPA ve UX deneyleriyle operasyonel içgörü üretimini; siber güvenlik ve gizlilikle uyum standardını; raporlama ve yinelenebilirlikgerekliliklerini ayrıntılandırdı. Tezinizi yalnızca bir akademik belge olarak değil, örgütünüzün karar kültürünüiyileştiren ve ölç–öğren–iyileştir döngüsünü besleyen bir değer üretim mekanizması olarak tasarlayın. Böylece çalışmanız hem literatüre kalıcı katkı, hem de sahaya ölçülebilir fayda sağlar.